ORGANY

Po najeździe Brandenburczyków w 1308 roku i znacznych zniszczeniach Kamienia, w kolejnych latach nastąpiła szybka odbudowa miasta. Niedługo potem, w roku 1332, podczas odbudowy Katedry zostały ufundowane pierwsze organy. Kolejny instrument powstał w 1485 roku z fundacji biskupa B. Wallensteina. Natomiast po śmierci ostatniego katolickiego biskupa Erasmusa von Manteuffla i przejęciu władzy biskupiej przez ewangelickiego biskupa Bartholomäusa Suave, w 1580 roku został zbudowany przez kamieńskich organmistrzów, kolejny instrument[1].

Z Bożej łaski Ernest Bogusław Książe de Croy i Arechot, świętego cesarstwa Rzymskiego Książe, Bayonne i Domp Martin, jako też na Nowogardzie i Maszewie, Jego Elektorskiej Jasności Pana Brandenburgii Tajny Radca, Namiestnik Księstwa Pruskiego, Pomorskiego i Księstwa Kamieńskiego oraz Proboszcz Katedralny w Kamieniu (…) postanowiliśmy sobie, że polecimy zbudować nowe organy na nasz koszt dla katedry w Kamieniu (…) konstruktor organów dla wykonania tego dzieła już się zgłosił (…) zatem praca w imię Boskie ma być rozpoczęta (…) – 6 listopada 1669 roku[2]. W następnej kolejności książę pisze do syndyka organów katedralnych Walentego Wintera: (…) W sprawie starych organów zechce Pan uważać, aby piszczałki dobrze chronione zostały, ponieważ zamierzamy takowe dobro kościoła według użyteczności i wartości odkupić i dodać je konstruktorowi organów, aby nie musiał wszystkiego materiału z daleka zwozić, lecz w ten sposób swoją pracę bardziej mógł przyśpieszyć[3].

Prace zostały powierzone organomistrzowi Fryderykowi Breyerowi ze Szczecina, który wykonał dyspozycję organów. Z nieznanych bliżej powodów Breyer nie dokończył budowy. W zachowanych listach księcia do kapituły, mówi się jedynie o pewnych kłopotach, złych warunkach pracy i biurokratycznych przeszkodach[4].

Prace nad instrumentem wznowił Michael Berigel ze Szczecina, który był uczniem i zięciem budowniczego znanych organów w Stralsundzie Friedricha Stellwagena. Koszt budowy oszacowano na cztery tysiące talarów. Ze starego instrumentu wykorzystano 163 piszczałki, 57 funtów cyny i 3 jarzma drewna. Wraz z organmistrzami prace prowadzili także stolarze, rzeźbiarze i malarze. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują Johann Grundmann z Frankfurtu nad Odrą (autor rzeźb), Martin Edelberg (malarz ornamentacji prospektu) oraz Johann Schmidt (autor polichromii i złoceń)[5].

Prace ukończono po dwóch latach 29 listopada 1672 roku. Organy o wysokości 13 metrów i szerokości 9 metrów, posiadały 39 rejestrów rozdzielonych na trzy manuały i pedał,
zaś niezbędnego do gry powietrza dostarczało pięć klinowych miechów[6].

Organy zostały osadzone na specjalnej emporze nad wejściem do katedry. Zgodnie z barokowymi założeniami, instrument podzielono  na cztery samodzielne części. Główny człon i nad nim mniejszy wkomponowane są w środkową bryłę prospektu. Głosy pedałowe zostały umieszczone w dwóch bocznych wieżach, pomiędzy nimi natomiast na balustradzie umieszczono pozytyw.

Fot. 1 Prospekt organów w Kamieniu Pomorskim.

H. Mąka tak opisuje prospekt instrumentu: Ilustracją harmoniczną brzmień głosów świata są poszczególne rzeźby na prospekcie. Nad wychodzącym frontalnie małym prospektem umieszczono trzy starotestamentowe niewiasty, śpiewające hymn dziękczynny wśród bicia w kotły i cymbały. Wysoko pod sklepieniem stanęli modlitewni soliści: po lewej król Dawid
z harfą, po prawej Saul z lirą, zaś na szczycie archanioł Michał – jakby dyrygent największego koncertu vox mundi i vox coeli. Wtórują mu tutaj dwaj aniołowie, jeden na skrzypcach, drugi na violi. Wreszcie na tle głównego pozytywu stoi z wyciągniętą jak drogowskaz ręką św. Jan Chrzciciel, jeden z patronów katedry. Na flankujących wieżach umiejscowiono natomiast figury dwóch biskupów, pod postaciami których należy się domyślać chrzciciela Pomorza św. Ottona i ostatniego biskupa Ernesta Bogusława. Wieżyce te oskrzydlono ażurowymi uszakami o ornamencie chrząstkowo-małżowinowym, w który oplecione są postacie anielskie[7].

Pomyślnego odbioru instrumentu  dokonał sławny wówczas budowniczy Balthasar Heldt. Poinformował o tym księcia syndyk organów Walenty Winter w liście z dnia 16 grudnia 1672 roku: po wspaniałym kazaniu zabrzmiało Te Deum Laudamus (…), następnie organy przegrane we wszystkich głosach chóralnie zostały (…) Niczego nie trzeba było poprawiać (…)Znakomitemu konstruktorowi organów Michałowi Berigelowi, z powodu tak sławetnie dokonanego dzieła, udzielono pochwały (…)[8]. W następnej kolejności zatrudniono znakomitego organistę Henryka z Holsztynu.

Pomimo ukończenia prac związanych z instrumentem, w dalszym ciągu trwały prace związane z wykończeniem prospektu, które ukończono w 1683 roku. W tym czasie właśnie Johann Schmidt wykonał złocenia i malowidła. Na ozdobnej balustradzie namalował dziesięć scen z wizerunkami niewiast grających barokowy koncert na instrumentach z epoki, a wcześniej zainstalowane figury otrzymały kolorowe szaty. W późniejszym czasie, już po śmierci fundatora w roku 1692, na skosie empory umieszczono portret księcia Ernesta Bogusława de Croy. W lewym kartuszu natomiast znajduje się herb księcia, a w prawym jego inicjały[9].

Fot. 2 Fundator organów w Kamieniu Pomorskim Ernest Bogusław de Croy.

Fot. 3 Herb Ernesta Bogusława de Croy.

Fot. 4 Kartusz z inicjałami Ernesta Bogusława de Croy.

 

Organy przez kolejne lata podlegały wielokrotnym ulepszeniom, poprawkom i zmianom. Już 19 listopada 1683 roku zawarto umowę z czeladnikiem budowlanym, który miał zlikwidować usterki konstrukcyjne, poprawiając w głównej mierze stabilność prospektu. Niespełna 13 lat później zlecono Philipowi Treikelowi wykonanie nowej podbudowy organów. Problem nie został rozwiązany i w 1726 roku organomistrzowie stwierdzili konieczność ponownego podparcia pozytywu. Podczas generalnego remontu instrumentu w latach 1787-1837, znów zmierzono się z problemem stabilności, niestety bez rezultatu[10].

W wyniku przeprowadzonego w roku 1799 przez J. F. Grüneberga przeglądu, dowiadujemy się o dyspozycji instrumentu[11]:

Das Hauptwerk

(12 Stimmen)

 Im Rück-Werk sind

(9 Stimmen)

 Im Ober Werk sind

(9 Stimmen)

 Im Pedal sind

(10 Stimmen)
1.      Prinzipal 8 fuss 1.      Prinzipal 4 fuss 1.      Principal 4 fuss 1.      Principal 16 fuss
2.      Bordun 16 fuss 2.      Quintatöne 8 fuss 2.      Gedact 8 fuss 2.      Sub Bass 16 fuss
3.      Gemshorn 8 fuss 3.      Gedact 8 fuss 3.      Gedact 4 fuss 3.      Bordun 16 fuss
4.      Gedact 8 fuss 4.      Flöthe 4 fuss 4.      Super Octav 2 fuss 4.      Gedact 8 fuss
5.      Gemshorn 4 fuss 5.      Superoctav 2 fuss 5.      Sifflöth 1 fuss 5.      Octav 4 fuss
6.      Rohrflöthe 4 fuss 6.      Nassat 3 fuss 6.      Nassat 3 fuss 6.      Octav 4 fuss
7.      Octav 4 fuss 7.      Sifflöth 1 fuss 7.      Zimbel 3 fach 7.      Octav 2 fuss
8.      Hohlquinte 3 fuss 8.      Mixtur 3 fach 8.      Mixtur 4 fach 8.      Posaune 16 fuss
9.      Sesquialter 2 fach 9.      Dulcian 8 fuss 9.      Vox humana 8 fuss 9.      Trompet 8 fuss
10.  Zimbel 3 fach 10.  Clerony 4 fuss
11.  Mixtur 4 fach
12.  Trompete 8 fuss

 

Skalę klawiatury opisano jako: Discant von C bis c3.

Dopiero gdy firma Georga Friedricha Grüneberga przejęła opiekę nad organami w katedrze kamieńskiej, udało się usunąć wieloletni problem ze stabilnością. Wprowadzono też pewne zmiany, zwłaszcza w brzmieniu pozytywu i pedału. Pojawiły się następujące rejestry:

W pozytywie:

  • Prinzipal 4’
  • Quintadena 8’
  • Gedact 8’
  • Blockflöte 4’
  • Octav 2’
  • Waldflöte 2’
  • Salicional 4’
  • Scharff 3f
  • Dulcian 8’

W Oberwerku zamiast Sifflöth 1’ – Viola di Gamba

W pedale zamiast Burdun 16’ – Dulcian 8’.

Generalna przebudowa instrumentu nastąpiła w 1888 roku. Barnim Grüneberg zmienił zasadniczo dyspozycję i brzmienie organów kamieńskich, nadając im romantyczny charakter. Od tego czasu instrument dysponował 44 rejestrami[12].

Fot. 5 Kontuar Grüneberga – obecnie w kapitularzu katedry w Kamieniu Pomorskim.

W tym samym czasie zmianom podlegał również prospekt organowy. W roku 1830 zlecono malarzowi W. Dittnerowi ze Szczecina odnowienie polichromii i złoceń. Dokonał on drobnych uzupełnień zniszczonych elementów rzeźb. Niestety w ramach prowadzonej konserwacji przemalowano rzeźby prospektu na biało. Ponadto srebrzenia i złocenia wykonano niezgodnie ze stanem pierwotnym, co na niekorzyść zmieniło ogólny wygląd instrumentu. Kolejne prace konserwatorskie zostały podjęte w latach 1938-1940 przez szczecińskiego malarza i konserwatora G. Hoffmana. W dość nieudolny sposób zrekonstruowano symboliczne postacie na nowym podłożu, przygotowanym kolorystycznie do wykonanej polichromii[13].

W 1941 roku przystąpiono do kolejnej przebudowy instrumentu. Prace prowadziła firma Grüneberga ze Szczecina pod kierunkiem Rudolfa von Beckeratha z Hamburga. Postawiono sobie za cel przywrócenie barokowej dyspozycji instrumentu według pierwotnych założeń Friedricha Breyera. Zainstalowano nowy kontuar mechaniczno-pneumatyczny i wiatrownice stożkowe. Pod koniec II wojny światowej część piszczałek znajdowała się w pracowni Grüneberga, skąd już nie powróciła z powodu ewakuacji, związanej ze zbliżaniem się do Kamienia I Frontu Białoruskiego. W wyniku ostrzału krążowników Admiral Scheer i Lützow miasto zostało bardzo zniszczone. Uszkodzeniu uległa również katedra. W wyniku działań wojennych zdewastowany został mechanizm organowy, a większość z pozostałych piszczałek nie nadawała się do użycia[14].

W latach powojennych udało się uruchomić instrument w zaledwie 10 %. Dopiero  w roku 1962, po okresie likwidowania szkód wojennych, udało się przystąpić do remontu organów.
Z inicjatywy parafii w Kamieniu Pomorskim i Towarzystwa im. Henryka Wieniawskiego w Szczecinie, powierzono prace nad renowacją instrumentu organmistrzowi z Wałcza Kurtowi Berendtowi. W pierwszym etapie prac korzystano również z uwag niemieckiego organologia Dietricha W. Prosta ze Stralsundu, który widział potrzebę odtworzenia instrumentu w jego pierwotnej dyspozycji[15].

Od roku 1964 opiekę patronalną nad kamieńskimi organami przejęła Katedra Organów Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie. Na wyraźna prośbę prof.
J. Chwedczuka, prace nad instrumentem powierzono Zygmuntowi Kamińskiemu z Warszawy. W tym też czasie zrekonstruowano brakujące głosy językowe[16].

Z protokółu oględzin organów w Kamieniu Pomorskim w dniu 11 lutego 1965 roku, dowiadujemy się o stanie instrumentu i zakresie prac, które zamierzano podjąć. Oto główne ustalenia komisji w składzie: prof. J. Chwedczuk, prof. J. Jargoń, ks. Z. Kędziera, R. Rożek, J. Pieńkow[17].

  • Uzupełnić brakujące głosy według dyspozycji, jaką sporządził budowniczy organów Grüneberg ze Szczecina w 1941r.
  • w pozytywie (manuał dolny I)

– Dulcjan 16’ – zastąpić dulcjanem – regałem 8’ względnie Vox Humana 8’

– Trichter – regal 8’ wymienić (względnie dać nowy) 4’

Brakujące głosy należy ustawić w następującej kolejności:

– Gedackt – flet 4’

– Quinte 1 1/3’

– Oktawa 1’

– Sesquialter (2x) 2 2/3’ i 1 3/5’

– Scharff 5-7

– dwa głosy języczkowe

  • w manuale II (główny)

– Spillpfeife jest Gemshornem 8’

– Hohlflöte 4’ jest fletem rurkowym (Rohrflöte)

– Oktawa 2’ jest super oktawą

– Blockflöte 2’

– Kwinta szumiąca 2 2/3’ (2x) jest Rauschpfeife (Rauschquinte)

Uzupełnić należy brakujące:

– mikstura 6-8 f (2x)

– trąbka 8’

Z Trompetu 16’ należy zrezygnować z powodu braku miejsca na wiatrownicę.

  • W manuale III (głównym)

– Gemskwinta 2 2/3’

– Trąbka 4’ (język) zamienić na Szałamaję 4’ (Schalmei)

  • W pedale

– Quintbass 10 2/3’ zmienić na nowy

– Rohrflötenbass 8’ brzmi jak Quintadena 8’

– Mikstura 6-8 f – dać nową

– Singend kornett 2’ dać nowy.

Tak przedstawiały się główne założenia komisji odnośnie dyspozycji instrumentu. Ponadto dla uzyskania stabilnego brzmienia zlecono zlikwidować załamania kanałów powietrznych i umieścić w niektórych miejscach regulatory. Potrzebna również była naprawa klapowej wiatrownicy pozytywu (manuał I) i naprawa mechanizmów manuałów II i III. Każdy z manuałów miał uzyskać brzmienie odpowiadające jego funkcji. Szczególna uwagę skupiono na pryncypałach, których brzmienie w tamtym czasie nie różniło się i nie miało zabarwienia smyczkującego. Ze względu na niedoskonałe działanie pneumatycznego systemu kluczy rejestrowych, zdecydowano o jego zmianie na system elektromagnetyczny. Podjęto również próbę przerobienia mechanizmu klawiatury, która pracowała zbyt ciężko i stawiała znaczny opór grającemu. Wykonanie brakujących głosów językowych powierzono Cz. Leszczyńskiemu z Bydgoszczy[18].

W dniu 31 maja 1965 roku nastąpił odbiór prac wykonanych przez firmę Zygmunta Kamińskiego z Warszawy, przy organach w katedrze w Kamieniu Pomorskim.  W skład komisji wchodzili: prof. F. Rączkowski, Wojewódzki Konserwator Zabytków ze Szczecina S. Kwileski, R. Rożek, Z. Kamiński i ks. R. Kostynowicz. Uzupełniono następujące głosy:

  • w I manuale
  1. Gedacktflöte 4’
  2. Quinte 1 1/3’
  3. Octav 1’
  4. Sesquialtera 2f
  • w II manuale
  1. Mixtura 6-8 f

Prace wykonane przez firmę Z. Kamińskiego zostały ocenione pozytywnie. Intonacja poszczególnych głosów i ich charakter zostały dostosowane do całości instrumentu. Komisja zasugerowała w przyszłości wykonanie Mixtury 6-8 f[19] i Scharfu 5-7 f dla pedału. Celem usprawnienia działania głosu Scharf 4-6 f w III manuale, zlecono dorobienie przekaźników pneumatycznych do wiatrownicy. Ponadto wyrażono potrzebę wymiany „końcówek” (najwyższych piszczałek) Prinzipal 4’, Quintadena 8’, Octav 2’ z cynkowych na cynowe w celu uzyskania szlachetniejszego brzmienia. W dalszej części protokołu skupiono się na pozyskaniu środków do zakupu głosów języczkowych z zagranicy, dla II manuału – Trompet 8’ i dla III manuału – Bärpfeife  8’ i Trompet 4’ oraz dla I manuału – Trichtelrregal 8’[20].

Jak opisuje M. Dorawa w swojej Dokumentacji Zabytkowych Organów, w kolejnych latach miało dojść do różnic pomiędzy osobami reprezentującymi pion muzyczny, a zespołem konserwatorskim[21]. Różnice te miały polegać na innym podejściu stron do przyszłego charakteru rekonstruowanego instrumentu. Strona muzyczna miała skłaniać się do swobodnej przebudowy i modernizacji organów, natomiast stron konserwatorska opowiadała się za przywróceniem barokowych walorów instrumentu[22].

W 1968 roku rozpoczęto konserwację zewnętrznej obudowy organów, której celem było wzmocnienie uszkodzonych przez owady struktur i odsłonięcie pierwotnej kolorystyki prospektu. Prace te prowadzili z ramienia Zakładów Artystycznych ZPAP w Łodzi: B. Chaber, K. Krzyżyński, K. Powidzki, A. Ryżow[23].

Z przeprowadzonej w 1972 roku przez M. Dorawę inwentaryzacji instrumentu dowiadujemy się o stanie organów w tamtym czasie. W prostokątnym wykroju mieści się zespół gry z trzema klawiaturami manuałowymi i pedałową na podłodze. Po obu stronach manuałów rozmieszczone są kolebkowe włączniki rejestrowe poszczególnych zespołów dźwięku. Z tyłu, za przejściem, w dolnej części empory mieści się 5 oryginalnych miechów klinowych z nożnymi dźwigniami oraz nowszy miech wielofałdowy. Na wyższej kondygnacji w przedniej części empory, za szafą organową mieści się miech wielofałdowy, za nim natomiast w tylnej części pomieszczenia zespół dźwięków pedału. W obudowie szafy oraz w górnej kondygnacji empory rozmieszczone są zespoły dźwięku zasadniczego i górnego. Zespół I manuału mieści się w szafce wbudowanego w balustradę chóru muzycznego pozytywu przedniego. Dalsza część zespołu pedałowego rozmieszczona jest w przylegających z obu stron  do wielobocznego chóru i flankujących całości wież pedałowych. Mały miech posiłkowy zaopatrujący w powietrze pozytyw przedni mieści się wraz z małym wentylatorem pod podłogą chóru, w pomieszczeniu zamkniętym z przodu ukośną drewnianą ścianką przylegającą do podsufitki chóru. Wentylator zasadniczego instrumentu usytuowany jest w oddzielnym pomieszczeniu.

Organy posiadają mieszaną trakturę, tj. klawiszową – mechaniczną i rejestrową – pneumatyczną oraz wiatrownice: mechaniczne i pneumatyczno-stożkowe, z wyjątkiem jednorodnej wiatrownicy w pozytywie przednim, pozostałych zespołów dźwięku podzielone na części. 46 – rejestrowy zespół dźwięku rozdzielony jest na 3 klawiatury ręczne i nożną. Rozpiętość tonalna klawiatur ręcznych wynosi C – f3, a nożnej C – d1. Niezbędnego do gry powietrza dostarcza 5 miechów klinowych (obecnie wyłączonych), 4 miechy wielofałdowy i 1 miech pływakowy[24].

W latach 1997-2000 Zakładowi Budowy Organów Józefa Mollina powierzono rekonstrukcję kamieńskiego instrumentu. Z powodu obaw o jakość wykonywanych prac, w szczególności materiałów używanych do rekonstrukcji organów (m. in. użycie w konstrukcji wiatrownic sklejki olchowej oklejonej dębowym fornirem), zdecydowano o rozwiązaniu umowy i rozpisaniu nowego przetargu. Nowym wykonawcą w 2003 roku został Zakład Organmistrzowski Bronisława Cepki z Wronek. W wyniku prowadzonych prac przebudowano instrument przywracając mu pierwotne brzmienie barokowe. Wybudowano nowe dębowe wiatrownice dla piszczałek manuałów Hauptwerk i Oberwerk, w pozytywie pozostawiono wiatrownicę Mollina. Przebudowano trakturę na całkowicie mechaniczną i zbudowano nowy kontuar. Manubrie wykonano z gruszy, natomiast klawisze manuałów z hebanu i kości, dzięki czemu kontuar zyskał wyjątkowy wygląd. Piszczałki językowe zostały zamówione w firmie Aug. Laukhuff GmbH & Co z Niemiec. Głowice piszczałek puzonowych natomiast zostały wykonane przez firmę Cepka z Wronek. W firmie Laukhuff zamówiono także wolnoobrotową dmuchawę elektryczną mogąca dostarczyć powietrze aż do 80 rejestrów.

Zrezygnowano z odrębnego silnika zasilającego pozytyw i wstawiono nowy miech pływakowy. Miechy klinowe organów podczas wcześniejszej renowacji zostały dobrze naprawione i nie wymagały żadnej ingerencji. Natomiast dwa miechy wyrównawcze dwufałdowe, znajdujące się nad zespołem piszczałek instrumentu, zostały ponownie oskórowane. Istotną zmianą było przejście z wysokiego ciśnienia na niskie w organach. Zmniejszono ciśnienie do 70 mm słupa wody, natomiast w pozytywie obniżono ciśnienie do 68 mm słupa wody.

Szereg wykonanych prac pozwoliły zrekonstruować instrument i uzyskać brzmienie bliskie  barokowemu pierwowzorowi z 1672 roku. W obecnym stanie instrument posiada następującą dyspozycję głosów.

Hauptwerk

(13 Stimmen)

 Rückpositiv

(9 Stimmen)

 Oberwerk

(12 Stimmen)

 Pedal

(10 Stimmen)
1.      Quintadena 16’ 1.      Quintadena 8’ 1.      Koppelflöte 8’ 1.      Prinzipalbas 16’
2.      Gedact 8’ 2.      Gedackt 8’ 2.      Prinzipal 8’ 2.      Subbas 16’
3.      Prinzipal 8’ 3.      Gedacktflöte 4’ 3.      Gemshorn 4’ 3.      Quintbas 10 2/3’
4.      Spillpfeife 8’ 4.      Prinzipal 4’ 4.      Octave 4’ 4.      Rohrflötenbas 8’
5.      Octave 4’ 5.      Octave 2’ 5.      Blockflöte 2’ 5.      Octavbas 8’
6.      Hohlflöte 4’ 6.      Quinte 1 1/3’ 6.      Nasat 2 2/3’ 6.      Nachthorn 2’
7.      Quinte 2 2/3’ 7.      Sesquialtera 2f 7.      Terz 1 3/5’ 7.      Octave 4’
8.      Octave 2’ 8.      Scharff 4-5f 8.      Scharff 4-6f 8.      Mixtur 4f
9.      Rohrflöte 4’ 9.      Krummhorn 8’ 9.      Zimbel 3f 9.      Posaune 16’
10.  Rauschquinte 2f 10.  Tremulant 10.  Dulzian 16’ 10.  Trompette 8’
11.  Mixtur 6-8f 11.  Bärpfeife 8’
12.  Trompette 8’ 12.  Schalmey 4’ Zymbelstern
13.  Clairon 4’ 13.  Tremulant

 

Opracował:

Mariusz Stankiewicz

(Barokowe organy w Kamieniu Pomorskim, 2014 Kamień Pomorski, ISBN 987-83-939085-0-9)

 

 

[1] Por. G. Biastoch, Aus der Geschichte der alten Bischofsstadt Cammin In Pommern, Teil 4 – Der Camminer St. Johannesdom – Ein historisches Baudenkmal, Berlin 2007, s. 105-108.

[2] H. Mąka, dz. cyt., s. 9-10.

[3] Tamże.

[4] Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, Dokumentacja prac organmistrzowskich zabytkowych organów Katedry pw  św. Jana Chrzciciela i św. Ottona w Kamieniu Pomorskim, Toruń 2002, s. 3.

[5] Por. H. Mąka, dz. cyt., s. 10.

[6] Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 3.

[7] H. Mąka, dz. cyt., s. 10-11.

[8] Tamże.

[9] Tamże, s. 12.

[10] Por. M. Klasik, Ernest Bogusław de Croy, Kamień Pomorski 2009, s. 27.

[11] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., Aneks: Sprawozdanie z posiedzeń komisji dotyczących konserwacji prospektu i przebudowy organów w katedrze pw. Św. Jana Chrzciciela w kamieniu Pomorskim, s. 1-2.

[12] Tamże, s. 4.

[13] Por. H. Mąka, dz. cyt., s. 12-13.

[14] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 4.

[15] Por. H. Mąka, dz. cyt., s. 13.

[16] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 5.

[17] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, Segregator 1961 – 1966, Protokół z dnia 11. 02. 1965 r.

[18] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, Segregator 1961 – 1966, Protokół z dnia 11. 02. 1965r.

[19] Fach = rząd.

[20] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, Segregator 1961 – 1966, Protokół z dnia 31. 05. 1965r

[21] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 5.

[22] Tamże.

[23] Tamże, Aneks, s. 6.

[24] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 7.